چهار تاقی محلچه شهر اوز در لارستان

نویسنده : دکتر محمود دهقانی

 در میان آثار معماری برجامانده از روزگار ساسانی، چهارتاقی محلچه اوز نیز برگی زیبا از شناسنامه معماری تاریخی لارستان است. اگر میراث فرهنگی برای برجا ماندن این چهارتاقی و ساختمان های باستانی دیگر لارستان تلاش کند، این کار می تواند  روزنه ای مالی برای صنعت گردشگری اوز و لارستان شده و در سرزمینی که چاه های نفت آن در حال خشکیدن است، مرهمی بر زخم اقتصادی لارستان فردا باشد. شوربختانه چون آتشکده ها  رنگ و بوی ذردشتی دارند نسبت به نگهداری از آن ها بی مهری شده است. در ده کوره ها و بر سر راه ها، در کوه و کتل ها با آجرهای مرغوب به ساختن و بازسازی  برخی از ساختمان های بی نام و نشان که هیچ سندی از راستی و ناراستی آن ها در دست نیست و  به امامزاده  شهرت گرفته اند، می پردازند اما ساختمان هائی که برگ های تاریخ گذشته ملتی گردن فراز است با بی مهری،  به دست ابر و باد و مه و خورشید فلک سپرده و بی رحمانه نابود می شوند.

 در این نوشته بسیار کوتاه مجال پرداختن به ضعف مدیریت مسئولان بومی نیست، اما تاریخ با بی رحمی بر ملا کننده این سیل ویرانگر بی تفاوتی ها خواهد شد. از چهار ستون چهار تاقی روستای "محلچه" در بخش شهر اوز یکی از ستون ها بشدت سائیده شده و از میان رفته و بازسازی این ساختمان تاریخی نیز ادامه نیافته و به حال خود  نیمه کاره،  رها گشته است. این ساختمان  و ساختمان های تاریخی دیگر در سراسر کشور از جلوه های زیبای هنری و معماری نیاکان، با از سر گذراندن توفان های سهمگین یورش های بیگانگان از تارتار، عرب و مغول تا به امروز سده در پی سده فرهنگ هزاران ساله سرزمین ما را به پژوهشگران و اندیشمندان پیشینه جوی درونی و جهانی بازتاب داده است. در روزگار کنونی ملت های کشورهای جهان در همه شهرها و روستاهای خود به دنبال جای پائی از گذشته می گردند. در لارستان برخی از سر نا آگاهی به این میراث های برجسته فرهنگی رو ترش کرده و بی تفاوتند اما هستند کسانی که برای پا بر جا ماندن میراث و نام و نشان شهر خود از کمک مادی و معنوی دریغ نمی کنند.

 هرچند انبوهی از چهارتاقی ها  چه در پیش از انقلاب و چه پس از آن در سراسر کشور از میان رفته و نابود شده اند اما جای آن دارد از شمار بسیاری از این چهارتاقی ها و از جمله چهارتاقی محلچه که  یادآور نیکی ، راستی و روشنی در فرهنگ ملی است و  روزگاری مورد استفاده نیاکان بوده نگهداری شود. نابودی چهارتاقی محلچه سرگذشت نامهربانی روزگار ما را به آیندگان بازنمائی خواهد کرد.

 از میان چهارتاقی هائی که در برخی از شهرها و روستاهای ایران دیده  می شوند، چهار تاقی محلچه به گونه چهارتاقی های آتشکده نیاسر کاشان که بخشی از استان اصفهان بوده، آتشکده نویس تفرش در استان مرکزی و آتشکده جره کازرون در استان فارس و بویژه  چهار تاقی های فراشبند و شمار بسیاری از چهار تاقی ها در سراسر ایران دارای ارزش و اهمیت است.

چهارتاقی "بازه هور" نیشابور در تربت حیدریه نیز به گونه چهارتاقی محلچه اوز با ملات گچ و سنگ و ماسه ساخته شده و گمان بر این است که بازمانده از روزگار اشکانی است. از چهارتاقی ها به عنوان یک تقویم برجسته خورشیدی اندازه گیری و ثبت آیینی زمان در ساختمان استفاده می شده است اما دانستنی های دیگری نیز در گستره چهارتاقی می بایست بر ملا شود که این کار نیاز به پژوهش های بیشتر دارد. هر چند شناسنامه چهارتاقی ها  و شبهه چهارتاقی ها گاه در هاله ای از سردرگمی بیان شده  و برخی بدون پژوهش ژرف، سایه بان گورها ی پس از اسلام را نیر چهار تاقی قلمداد کرده اند اما به هر روی چهارتاقی محلچه یادگاری از روزگار ساسانی است.

 چهارتاقی ها در برخی نقاط معمولا بر فراز تپه و در نزدیکی رود ها ساخته شده اند. در استان کهگیلویه و بویر احمد نیز بر سر راه بهبهان به دهدشت چهارتاقی خیرآباد شباهت بسیاری به چهارتاقی محلچه دارد. هرچند معماری برخی از ساختمان ها دارای شالوده و گاه طرح هائی یکنواخت است اما در گوشه هائی از طرح ها، با توجه به چشم انداز دشت و کوه، دگر گونی هائی در آتشکده ها و چهارتاقی ها دیده می شود و این خود می تواند پژوهشگر را با شناسنامه ساختمان و شیوه استفاده از آن بیشتر آشنا کند. از این دیدگاه نیز نباید چشم پوشید که چهارتاقی ها نیز به گونه کاروانسراها گویای آبادانی و ارتباطات در زندگی روزمره مردم بوده و می توان پنداشت که  ازکنار آن، کاروان ها در گذر بوده اند. با توجه به  آتشکده های جویم، فیروزآباد و محلچه در بخش شهر اوز، احتمالا با عبور کاروان، بازرگانی از جنب و جوش ویژه ای برخوردار بوده است.

با پیشینه اوز و بویژه روستای محلچه که ریشه در پیش از اسلام دارد مردم آنجا سر انجام پذیرای اسلام شده اند. پیروان مکتب شافعی که در میان شاخه های مذهبی نزدیکترین شاخه به مذهب شیعه است پس از اسلام حتا تا روزگار شاه اسماعیل یکم صفوی که خشونت های بسیاری بکار رفت، پیرو مکتب خود ماندند و شیعه و سنی در لارستان در کنار همدیگر زندگی مسالمت آمیزی در پیش گرفتند و این ضرب المثل عوام که تا به امروز در جنوب ایران و آنسوی آب در کویت و دبی و قطر بر سر زبان هاست و گفته می شود:" شیعه،  شیعه  گراش و سنی، سنی اوز "، شاهدی بر این مدعاست که این خود نشان از شعور و فرهنگ غنی مردم لارستان دارد. برجا ماندن یادگارهای تاریخی در گرو حس مالکیت ملی بوده که خوشبختانه درمیان مردم لارستان با هر مکتب و آئین این حس ارزشمند، برجسته است .

ازآنجا که دهستان "فیشور" و روستای "محلچه" در کنار هم قرار دارند و هر دو بخشی از شهر اوز می باشند، برخی به آتشکده تاریخی بر جا مانده ، "آتشکده محلچه" و برخی به آن "آتشکده فیشور" می گویند. از سوئی این نا همگونی اگر پیشینه دار باشد و یا سینه به سینه تا به امروز نقل شده است، شاید در آن جا  و در مجاور هم، دو چهارتاقی و یا شبهه چهارتاقی قرار داشته که یکی  سده ها پیش بکلی از میان رفته و تنها چهار تاقی کنونی بر جا مانده است که این حدس و گمان به پژوهش های علمی بیشتری نیازمند است. اما این چهارتاقی به هر نامی که نامیده شود برگی از شناسنامه نه تنها محلچه، ، کهنه، اوز، فیشور، خنج، گراش و دیگر شهرهای لارستان، بلکه  برگی از شناسنامه مردم سراسر ایران است. در این راستا باز هم مسئولان پیشین میراث فرهنگی نخواسته و یا نتوانسته اند با پخش آگاهی نامه کوتاه گردشگری در فرودگاه لار و در شهرهای مهم لارستان از جمله شهر اوز، لار، گراش، و خنج نام این ساختمان تاریخی را که با مصالح سنگ و گچ و ساروج ساخته شده به گردشگران معرفی نمایند. هر چند حس مالکیت نشانه عشقی است که مردم به آثار نیاکانی خود دارند اما میراث فرهنگی لارستان شانه خالی کرده و ناتوان تر از آن نتوانسته است اهمیت بازسازی این ساختمان تاریخی را به شهروندان محلچه، فیشور، "کهنه" و اوز یاداوری نماید تا از فروریختن آن جلوگیری شود.

توضیح:

برخی از این کتاب ها و مجلات دانشگاهی در برگیرنده نوشتارهائی در باره چهارتاقی های ایران است.

* رضا مرادی غیاث آبادی در گستره چهارتاقی های ایران پژوهش هائی دارد که علاقمندان می توانند کتاب و نوشتار ایشان را بر پایگاه اینترنتی بررسی نمایند.

* http://irania.ir/ie/1827

* مرادی غیاث آبادی: "دایره المعارف عکس ایران" در برگیرنده عکس هائی از آتشکده ها ، منارها و سازهای ایرانی است که در سال 1376 به چاپ رسیده است.

* مرادی غیاث آبادی: " نظام گاهشماری در چارتاقی های ایران: معرفی چارمین گونه از تقویم های آفتابی نویافته در ایران"، تهران: پژوهشهای ایرانی، شیراز: نوید.

* مرادی غیاث آبادی:"چهارتاقی های ایران" انتشارات ایران شناسی

* محمدرضا پور جعفر: "تاثیر چهارتاقی های ایران باستان در معماری مساجد". همایش معماری مساجد. دانشگاه هنر. صص 157-175

* عباس نامجو: "بناهای چهارتاقی ایران". سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی.

* یوسف مرادی: "چهارتاقی میل میله گه. آتشکده هائی از دوره ساسانی". مجله مطالعات باستان شناسی دانشکده

* ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. ش 1، دوره 1، صص 155-183

منبع و لینک اصلی مطلب : وبلاگ دکتر محمود دهقانی